Психолошка динамика на семејното насилство: фази на насилство, тркало на моќ и контрола

Зошто трпи? Зошто не си оди? Зошто останува?
– се дел од често поставуваните прашања кои содржат доза на осуда кон жртвата која останува во насилниот однос, и покрај претрпеното и повторувачко насилство.

Меѓутоа, насилството во семејството или во партнерскиот однос не се јавува преку ноќ, туку започнува со суптилни тактики, а со текот на времето ескалира и станува се позачестено и посурово. Колку подолго трае, толку е потешко за жртвата да се ослободи, бидејќи настанува ерозија на нејзината сила и самодоверба, како и постепена изолација од нејзините системи за поддршка. Така, жртвата може да стане емотивно и економски зависна од сторителот, што влијае на нејзината одлука да ја напушти средината, покрај осудата од блиското опкружување и силата на стереотипите.

Насилството има циклична природа, која ќе ја разгледаме во продолжение преку неговите фази.

Тркало на моќ и контрола

Најнапред, важно е да се спомене дека во основата на динамиката на семејното насилство стои потребата за воспоставување моќ и контрола. Сторителот се обидува да доминира и манипулира со жртвата, користејќи различни тактики за да одржи авторитет во врската и да ја наруши нејзината автономија.  Тркалото на моќ и контрола е визуелна алатка која помага во подобро разбирање и препознавање на овие тактики и однесувања, прикажани во продолжение.

Фази во циклусот на насилство

Семејното насилство обично се одвива во неколку фази, забележани и опишани во теоријата на психологот Ленор Вокер, која во своето дело „Измачуваната жена“ во 1979 година ги препознава и опишува обрасците на однесување во насилните врски. Циклусот на насилство се одвива во три главни фази:

Во оваа фаза, се појавуваат помали конфликти и инциденти кои доведуваат до атмосфера на тензија и нетрпеливост. Обично, тие се случуваат околу секојдневни настани како финансиски проблеми, организација на обврски во домот, проблеми на работното место и сл.

Сторителот на насилство во оваа фаза манифестира нетрпение, нагли испади на лутина, агресивно однесување, раздразливост, има постојани критики и барања насочени кон жртвата.

Жртвата се обидува да најде начини да ја ублажи тензијата, да спречи појава на насилна епизода / инцидент. Се појавува чувство на недостаток од контрола, страв од напад, анксиозност, претерана претпазливот и чувство „како одење по јајца“, со цел да не направи нешто за да не го вознемири или разлути сторителот.  

Во оваа фаза, како резултат на насобраната тензија, се случува настан т.е. акт на насилство, кој може да се манифестира како физички напад, удар, емоционална повреда, сексуален напад и сл.

Сторителот на насилство може да: ја навредува и да се заканува на жртвата, крши предмети во домот, малтретира домашни миленици, го контролира изгледот и финансиите на жртвата, го ограничува нејзиното слободно движење, присилува на сексуален однос без согласност, лаже или одбива одговорност за своите постапки. На овој начин, сторителот се обидува да преземе моќ и контрола во односот.

Жртвата во оваа фаза може да доживее шок и неверување, страв за својата безбедност, видливи и невидливи физички повреди, чувство на срам, вина, тага, себеобвинување за појавата на инцидентот, верување дека можела да го спречи или дека таа го предизвикала или заслужила, конфузија, вкочанетост, отрпнатост, чувство дека тоа што се случува не е реалност или дека му се случува на некој друг. Во оваа фаза, жртвата се одлучува на чекор како пријава на насилството и започнување постапка против сторителот.

По инцидентот, доаѓа фаза на помирување, кога тензијата се намалува и настапува краток мирен период.

Сторителот во оваа фаза најчесто се извинува за инцидентот, покажува каење и ветува дека нема да се повтори или дека ќе се промени, липа, купува подароци, покажува посебно внимание кон жртвата наредните денови, бара простување.

Жртвата во оваа фаза, поради промената на однесување, може да верува дека се ќе биде различно, дека сторителот ќе се промени и дека настанот нема да се повтори, наоѓа изговори и логични оправдувања за настанот. Доколку жртвата покренала постапка, често се случува поради ова верување да ја повлече пријавата, по што сторителот повторно стекнува моќ и контрола над жртвата и циклусот на насилство продолжува со повторно градење тензија.

Како да се излезе од циклусот?

Овој циклус често се нарекува „маѓепсан круг“, зашто со секое ново повторување, жртвата ја губи својата автономија и самодоверба, со што се чувствува заробено и беспомошно. Излегувањето од кругот на насилство е можен со кршење на молкот, надворешна поддршка и создавање безбедносен план со соработка меѓу организациите кои нудат сервиси за поддршка на жртвите и институциите надлежни за преземање мерки како што се центрите за социјална работа и секторите за семејно насилство во рамки на полицијата.

Доколку се соочуваш со каква било форма на насилство, пријави на 141 700 – бесплатна национална линија, достапна 24/7. НСРР нуди можност за анонимно дигитално советување на овој линк.

Пишува: Ана Тодоровска, психолог во Советувалиште при Национален совет за родова рамноправност.

Дигиталното советувалиште е поддржано од Комерцијална Банка АД Скопје, во рамки на проектот „Дигитализација и дигитална видливост на услугите на Советувалиштето при НСРР и СОС линијата за жени – жртви на семејно насилство“.